هساره
لاێه‌لاێه‌ێ كوردی، به‌شێگ له فه‌رهه‌نگ و مێژووی كورده‌‌واریه ك بێگۆمان له سه‌رده‌م خوهێ دووپاتكه‌ر ده‌رد نۆستالژیكی و هه‌ست نه‌ته‌وایه‌تی و شوور و حماسه بۊیه ک وه داخه‌وه وه بوونه‌ێ پێشکه‌وتووئی و جێگیر بۊنه‌وه‌ێ تكنولۆژی، ئیسه له په‌راوێزه. ئه‌وه‌ێ ك تا ئیسه ئڕامان رووشنه‌و بۊیه؛ ئه‌وسه ك نه‌ته‌وه‌ێ كورد چ له سه‌ر ده‌م خێڵه‌كی و پاشایه‌تی و چ له سه‌ر ده‌م پێشکه‌وتووئی حه‌زێ له شێعر بۊیه و شێعر، به‌شێگ له ژیان ئی نه‌ته‌وه له ملێ بۊیه و زوورمه‌ێ قۆناخه‌یل ژیان پڕ له خوه‌شی و لێقه‌ومان گه‌ل كورد ده‌ربڕیه و نۊنه‌ر خۆشی و شائی یا ده‌رد و زه‌بر وسه‌ختێی بۊیه. وه واتاێگتر شێعر هۆنه‌رترین هۆنه‌ره ك له خزمه‌ت هه‌ست وبیر ئێ گه‌له بۊیه.
ك چاو له مێژووی ئه‌ده‌بی كورد بكه‌ینه‌و، زوورمه‌ێ هۆنه‌ر ره‌سه‌ن له ناو گه‌ل كورد؛ فۆلكلوره. ته‌نانه‌ت مووسیقا و ئاوازیش گرێده وه‌ر. ئمجا وه راسی ئڕامان رووشنه‌و نه‌یوه ك ده‌رهێنه‌ر ئی هه‌مگه فۆلكلوره ژن بۊیه یا پیا. وهڵام ئه‌وه‌ێ ك تۊیه‌نیمن بێ دو وسێ ئاماژه وه پێ بكه‌یمن ك ده‌سكار ئافره‌ت كورده، لاێه‌لاێه‌س. ئافره‌ت كورد وه دریژائی مێژوو، ئه‌ول ژیان هاوبه‌ش، وهڵام بێ به‌ش ژیاێه و‌‌ستۊن بته‌و ئه‌ده‌ب كورد بۊیه. ئهگهر بتوایم ئاورێگ له سه‌ر ئه‌ده‌ب كوردی بیه‌یمنه‌و وكارگه‌ری ئافره‌ت له بنیات نان ژیان وهۆنه‌ر كوردی نیشان بیه‌یمن، باسیگ دڕ و دریژه و له ده‌رفه‌ت ئی كۆرته باسه نییه وهڵام وه‌ك ئاماژه‌كردن تۊیه‌نیمن چه‌ن خاڵ سه‌ره‌كی رووشنه‌و بكه‌یمن :
۱– ئافره‌ت له ژیان خێڵه‌كی.
ئڕا فامین ئی گه‌په بایه‌س له خۆد وشهێ (ئافره‌ت) ورد بۊمنه‌و. ئهو سه‌رده‌مه ك عه‌ره‌ب وه ژن وه‌تێه (ضعیفه) و فارس وه‌تێه(زه‌ن) ك له وشهێ (جن وجنیک وجنیكا) وه ماناێ (جن) و وشهێ(جنده) ئڕا که‌نیز وهكار بردێه؛ كورد وشهێ (ئافره‌ت) له سه‌ر ژنه‌یل ناێه. له پێشوو و له سه‌رده‌م كۆن، مرۆڤ ئڕا گه‌وره‌ئی و خاوێنی و قودسیه‌ت نازناو درس كردێه وه‌ك: ئه‌هوورا مه‌زدا واته خوداێ زانا و مه‌زن. یا ئاناهیتا واته خوداێ ژیانه‌و و واران یا ئه‌ستێره واته هه‌میشه رووشن وپا به‌رجا یا ئافره‌ت ك(ئا) پێشگر نه‌فی و نه‌بوونه له وشهێ ئه‌ڤیستا و( فره‌ت) یا فه‌رهووت وه ماناێ فه‌رسووده ومیرایه ك سه‌رجه‌م بوودنه خۆڵقێنه‌ر یا خاڵق ك له زاری كرمانجی ئافراندن ههر وه ماناێ خۆلقاندنه وله یوونان كۆن خوداێگ بۊیه وه‌ناو (ئافروودیت). تۊیه‌نیم بۊشیم ئافره‌ت له ناو كورده‌واری پله و پایه‌ێگ بۊیه و م دژ وه ئی وتاره‌‌مه گ ژن كۆیله وبنده‌س بۊیه. ئهگهر سه‌ێر مێژووی بنیات نان (ته‌خت جه‌مشید) له ئێران بكه‌یم مێژوونۊسه‌یل و لێكۆڵێنه‌ره‌یل له سه‌ر ئی باوه‌ڕه‌نه ك مێعمار ته‌خت جه‌مشید ژنه‌یل بۊنه و پیایل كرێكار بۊنه. گاهس ئی په‌ند پێشنانه ك له ناو لوڕه‌گانا مه‌نێه ئاماژه وه‌ێ رووداوه بكه‌ێ ك اۊشێ : ژن به‌نناسه و مێره كاركه‌ر.
ئهگهر سه‌رجه‌م خودایل كۆن كوو بكه‌یمنه‌و، زوورمه‌ێیان ته‌ندیس ئافره‌تان بۊنه. هه‌روا ك وه‌تیمن (ئافره‌ت) پلهێگ كۆمه‌ڵایه‌تی بۊیه و ئی پله‌وپایه له ناو كورده‌واری باب بۊیه ته‌نانه‌ت ئڕا مه‌ڕ وماڵات وكار كشت وكاڵ. به‌سبار: له كار هێوه‌تكردن مه‌ڕ و ماڵات و شووانی ههر ئاژه‌ڵێگ پلهێگ داشتێه. وه واتاێگتر ره‌‌‌نگ وپووس ونێرو ما وته‌نانه‌ت ته‌مه‌ن ئاژه‌ڵ، له كار مه‌ڕداری گرینگه و ئڕا خوهێ سیستمێگ ناسێاره وه‌ك:
گوور: وه‌چكه مانگاێ ك ته‌مه‌نێ شه‌ش مانگه چ نێر بوو چ ما
نووما: گوور ما ک ته‌مه‌نێ یهكساڵه
زاوكه‌ڵ: گوور نێر یهكساڵه
نووشت: گوور ماێ یهكساڵه ك كه‌ڵ گرتێه .
نووكه‌ڵ: گوور نێر یهكساڵه كه ته‌وان كه‌ڵ گرتن دێرێ.
مانگا: گوور ماێ دو ساڵه ك زاوزێ كردێه .
كه‌ڵگا: گوور نێر دو ساڵه.
ئیسه بایمنه سه‌ر باس ئافره‌ت، له پله‌ێ یه‌كم (دۊیه‌ت) اۊشن. وه باوه‌ڕ م (دۊیه‌ت) باشترین وشه ئڕا کچه. كچ، كه‌‌نیشك، كه‌نیژ، كه‌نیله و فره ناوتر وه‌ماناێ بنده‌س و كۆیله‌س و له وشهێ كه‌نیز وه‌رگێڕ بۊیه. دۊیه‌ت له وشهێ (گۊیه‌ت) یا(گۊیه‌ته) وه‌ماناێ (بكارت) وه‌رگێڕ بۊیه و(دۊیه‌ت) وه ماناێ (باكره)س. دووائی ك شۊ كرد، بوودنه ژن ك له وشهێ (جن یان جنیک) وه‌رگێڕ بۊیه. ئهگهر ئی ژنه ئه‌رزدای خاسێگ داشتوو وه پێ اۊشن (سارا ژن) یا( کابانوو) یا(خانم ). وشهێ (خانم ) وه ماناێ خان مایه‌س. وه ههر وهها ئهگهر خانم له كار كۆمه‌ڵایه‌تی و ئه‌خڵاقی له پله‌ێ سه‌رترێگ بوودن ره‌سێده پله‌ێ ئافره‌ت واته خۆلقێنه‌ر وفه‌رمانده‌ر. وهڵام ئه‌وه‌ێ ك پێویسته ئاماژه وه پێ بكه‌یمن ئه‌وه‌سه ك كورد وه بوونه‌ێ بنده‌س كه‌فتن و به‌‌ربڵاوی و نه‌بوون ده‌سه‌ڵات سیاسی و ده‌وڵه‌تی، فره له باوه‌ته‌گانێ له یه‌ك شێویاێه. وه واتاێگتر ئهو سیسته‌مه كۆمه‌ڵایه‌تیه ك ئڕا ژن دابین كریاسه، ئیسه نه‌‌مه‌نێه وهڵام ههر ئهو ناوگه‌له وسیسته‌مه ئڕا كار مه‌ڕداری و كشت وكاڵ مه‌نێه ئڕا یه‌گ ههر ئیسه‌یش كار مه‌ڕداری و كشت و كاڵ بۊیه‌سه یه‌كم پێشه‌ێ ژیان سه‌رده‌م كورد وكورد ناچاره ك ئی سیسته‌م و ناوه‌یله بپیه‌رێزێت وهۆی مانه‌وه‌ی ئی سیسته‌مه ههر ئه‌یه‌سه.
۲- ئافره‌ت له ژیان هۆنه‌ری .
هۆنه‌ر ته‌ندیسێگ له ئاواته‌گان ودڵخوازه‌گان مرۆڤه وسه‌رچاوه‌ێ ئی هۆنه‌ره، ره‌نگینی ودڵڕفینی وجووانییه. ك سه‌ێر(ریخت ناسی) ژن بكه‌یم خاوه‌ن گشتێانه. ئهگهر دان وه یه بێه‌یمن ک یه‌كم هۆنه‌ر، هۆنه‌ر وێنه‌كیشی بۊیه، نۆماد زوورمه‌ێ ته‌ندیسه‌گان ژن بۊیه وه ههر وهها ئهگهر هۆنه‌ر ئاواز هاتێه‌سه كایه، ئاواز دڵداری بۊیه ك ژن كارگه‌ری فره گه‌وراێگ له سهرێ داشتێه. ئهگهر شێعر له داڵگ پێا بۊیه ئڕا رازانن جووانی ژن بۊیه و تۊیه‌نیم بۊشیم یه‌كم شێعر ك له داڵگ بۊیه شێعر دڵداری بۊیه وه ههر وهها بێ دو و سێ یه‌كم شه‌ڕ جهان، شه‌ڕ هابیل و قابیل بۊیه ك له سه‌ر جووانی و دڵرفێنی ژن بۊیه.
جا بایمنه سه‌رباس لاێه‌لاێه ك م ئۊشم یه‌كم ئاواز دڵڕفین وپڕ وه سووز ئافره‌ت كورده و وه دڵنیائیه‌وه اۊشیم : پیا هۆنه‌ر ئاواز له ژن فێر بۊیه .
هه‌روا ك په‌ند پێشنانێگ اۊشێ :(خان له خانمه) واته ئهگهر خانێگ هه‌ڵكه‌فتێه یا گه‌وره پیاوێگ وه‌ناو بانگ بۊیه، له داوان گه‌وره ژنێگ په‌روه‌رده بۊیه.
به‌ڵگه‌نامه ئڕا ئی وتاره، ئاخێزگه‌ێ هۆنه‌ر ئاوازه ك بریته له : به‌یت مه‌شكه، گالووره، پایه‌مووری، موور، هووره و لاوه‌لاوه ك گشتێان وه دهنگ دڵڕفێن وپر وه‌هه‌ست ئافره‌تان خوه‌نریه‌ن. دهنگ سێحراوی ئافره‌ت له به‌زم (گالووره) له كات مه‌ڕ ومانگا دووشین، مانگاێ قه‌ڵه‌و وناوچه‌و ترش ئچۊنه ئارام كه‌ێد ك رووژ وه رووژ شیره‌گه‌ێ فراوانتر بوودن. هه‌رئی دهنگ سێحراویه له به‌زم پایه‌مووری ك ئڕا گه‌وره پیاوان وگه‌وره ژنان ك كۆچی دووائی کردنه، وهها مرۆڤ دڵره‌ق وبێ هه‌ست خۆلیاو خوهێ كه‌ێد ک بێ هه̈ولا خوڕه‌ێ ئرمێسێ تێد. یه هه‌لگه‌ردێدنه هه‌ست نازک و بیر هۆنه‌رمه‌ندا نه‌ێ ئافره‌ت کورد. ئمجا چۊ تۊیه‌نیم نه‌ۊ شیم ئافره‌ت خۆڵقێنه‌ر هونه‌ر ئاواز نییه؟؟
م له سه‌ر ئی باوه‌ڕه‌مه ك هۆنه‌ر ئاواز ئافره‌تان ئهو سه‌رده‌مه ره‌سیه ئهو په‌ڕ په‌ڕه سه‌نن و وه ناو بانگ بۊن ك ئافره‌ت له پله‌ێ خودائی و فه‌رمانده‌ری كه‌فته پله‌ێ كۆیله‌تی ومه‌ڕ وماڵات وه خێوكردن ك هاو كاته ئه‌ول هۊر و راێ پیاوسالاری و فئودالیته له كۆمه‌ڵگاێ كورده‌واری و ئافره‌ت كورد ئڕا ئه‌وه گ ئه‌رزدای خاسێگ بیاشتوو ده‌س كرده بنیات نان ئاواز دڵڕفێن. چ وه شێوه‌ێ (گالووره) و(به‌ێت مه‌شكه) و(پاێه‌مووری) یا وه شێوه‌ێ (لاێه‌لاێه) ك وه راسی چه‌رمه‌سه‌ری ژیان خوهێ تێا نیشان ده‌ێ. جا ئهگهر بۊشیم (لاێه‌لاێه) ده‌رد نۆستالژیكی ئافره‌ت كورده ك ئڕا مێژوو اۊشێد وه هه‌ڵه نه‌چیمنه. وه‌ێ بوونه‌وه وشهێ (نۆستالژیك) ئڕاێ دابین كه‌م چۊنكه ده‌رد نۆستالژیك تۊیه‌نێ دۊر كه‌فتنه‌وه له پله‌و پایه‌ێ كۆمه‌ڵایه‌تی و دۊر كه‌فتنه‌وه له نیشتمان و مێژوو و فه‌رهه‌نگ و كه‌سایه‌تیش له خوهێ بگرێت. به‌ڵگه‌نامه ئڕا ئی وتاره لاێه‌لاێه‌ێ ئافره‌ت كورده ئڕا كوورپه‌ێ خوهێ. سه‌ێر ئی دێره بكه‌ن:
نه تریتاوی نه تیرمه خاسه ئهتڵهسی بارن، كار به‌تلیسه
تریتاوی جوورێ پارچه‌ێ زه‌ڕبافه و تیرمه‌یش جووره پارچه‌یه‌كی به‌نه‌وشه ههر وهها ئهتڵهسی ك پارچه‌یه‌كی ئه‌و‌نه وه كڵك نییه وهڵام ئافره‌ت كورد له مه‌ڵوه‌ن زه‌نگنه خاس زانێ له سه‌رده‌م سه‌فه‌ویه‌گان عه‌شیره‌ت زه‌نگنه له (زه‌نقڕ) واته ئهو شوونه ك زه‌نگنه قڕان كه‌فته ناوێ ك نزیك وه شار كه‌ركووكه و به‌شێگ وه‌ره و ئێران كۆچبه‌ر بوون و به‌شێگ تر وه‌ره‌و جه‌زیره بتلیس. یا ههر ئی ئافره‌ته هه‌ست وه مه‌ڵوه‌ن خوهێ كه‌ێد و اۊشێ :
دار بێشكه‌گه‌د دار خڕنووكه خوازمه‌نی كه‌رد پاشاێ كه‌ركووكه
خڕنووك یا خڕنووق یه‌كێگ له سه‌مه‌ره‌گان دار مازووه هه‌روا ك‌‌زانین دار مازوو ههفت سه‌مه‌ر گرێ ك خڕنووك وه قه‌د گوێزێگه و ئاردێگ قاوه‌ی له خوهێ گرێ ك ئڕا ساڕێژ زام له له‌ش خاسه وئه‌و داره له مه‌ڵوه‌ن (هه‌‌ره‌سه‌م) و(مه‌‌‌سۊری) له كرماشان به‌رفه‌راوانه و قه‌ت له ناوچه‌ێ كه‌ركووك وه ده‌س نیه‌كه‌فێ. اۊشن ئی دێڕه شێعره له حافز (شاعێر وه ناو بانگ ئێران) هه‌‌فتاد ته‌فسیر له سهرێ نۊسریایه ك اۊشێ :
آن تلخ وش که صوفی ام الخبائثش خواند
اشهی لنا و اهلا من قبله العذارا
ئهگهر حافز له سه‌رده‌م پیاوسالاری ژیاوه، ئهگهر له ماوه‌ێ ته‌مه‌نێ له سۆچ ماڵه‌گه‌ێ دانیشتیه و چه‌رمه‌سه‌ری خه‌ڵك ئهو سه‌رده‌مه ك هاوكات ئه‌ول هێرش مۆغوڵه‌گان بۊیه له وه‌ر چاوێ نه‌یوه وده‌ێان كه‌نیز وپاكار داشتێه وته‌نیا ئڕا خۆشگۆزه‌رانی عه‌زه‌ڵ وه‌تێه، ئافره‌ت زه‌نگنه ئاوه‌ها ده‌رد خوهێ وه‌تێه چه‌ن جووره ته‌فسیر تۊیه‌نیمن له سهرێ بنۊسیمَن؟ یا وه چ به‌راوردێگ هه‌ڵسنگنیمن؟ حافز سه‌واد داشتێه كه‌نیز و نه‌وكه‌ر داشتێه خوهێ بازه‌رگان بۊیه و وه ساكاری وڵاته‌یل گه‌ردیه، قه‌ت له شێعره‌گانێ تاكه به‌یتێک وه دی نیه‌کرێد ك له هێرش مۆغوڵ و چه‌رمه‌سه‌ری خه‌ڵك باس بكه‌ێد. ئافره‌ت كورد له‌و سه‌رده‌مه سه‌واد نێاشتێه وهڵام هه‌ست پڕ سۆز داشتێه، خاس زانسێه پارچه پارچه بۊن چ لێقه‌ومان دڵته‌زنێگه،هه‌وڵ داێه ك ناوه‌گان و شوونه‌گان و ده‌رده‌گان نه‌فه‌وتێ. خاس زانسێه بتلیس ها له كووره، كه‌ركووك چۊنه، هه‌ولێر و بۆكان چه ها له تێ:
كـوڕه‌گـه‌م چـیـیه وه شـار بـۆكـان تـا شـاڵ بـاوه‌رێ پـه‌ری ده‌زۊران
كـوڕه‌گـه‌م چـیـیه وه شـار هـه‌ولێر گـوڵاو باوه‌رێ ژن پێ بكه‌ێ سۊر
قه‌سر و خانه‌قین،خۆرماڵ و بهدرات گشتێ وه قوربان ئاڵی سه‌ر گوونات
بهدرات مه‌به‌ست شار به‌دره یان (به‌ێره)یه ك له كوردستان ئه‌ودیویش شار به‌دره و ئاوای (به‌ێره‌ی) و(به‌ێرگرد) هه‌س. به‌دره یان(به‌ێره) ناو هووزێگه له كورده‌یل ک عه‌لی سێدوگۆران ئۊشێ : ئی ناوه له ناو ئه‌میر لوڕستان ك (به‌دره‌دین مه‌سعوود) بۊیه هاتێه وماوه‌ێ فره‌ێگ له‌ێ پارێزگا خاوه‌ن ده‌سه‌ڵات بۊیه.
سه‌ێره ئڕا به‌دره؟! شاعێر ئی شێعره ئڕا ناو شاره‌گان و مێژوویان دۆپیه‌ك که‌ێد؟ جا چ هه‌ره‌چێ وه كوورپه‌گه‌یه‌و دێرێ؟ جگه له هه‌ست كوردایه‌تی و نیشتمانپه‌روه‌ری؟
یانه‌گشتێ نیشان ده‌ێد ك ئافره‌ت كورد زانائی و شاره‌زائی داشتێه ههرسهێ سه‌واد خوه‌نین ونۊسین نێاشتێه؛له ریتم ومووسیقی ده‌س بانێگ داشتێه و تۊیه‌نسێه مووسیقا و ئیماژ ئامێته بكه‌ێد ووه‌كوو چێرۆك نۊس ته‌وانا گشتێان پێكه‌‌وه بخوڵقنێ. جارێگ كووڕپه‌ێ خوهێ لاونێ و اۊشێ :
كوورپه‌گه‌‌م خه‌فتێه چۊ خه‌رمان گوڵ په‌نجه‌ێ شمشاڵێ ناسه بان دڵ
جارێگیش به‌ێدنه‌ێ دۆنیاێ راسی و که‌ێدنه‌ێ قاره‌مان چێرۆك خوهێ :
كوڕه‌م هاوه كووڵ میل مه‌سه‌وه به‌غدا چۊ لیموو داد وه ده‌سه‌وه
میل لانه‌ماێ ئه‌سپ كه‌هه‌ره ك اۊشن هیچ كاتێگ رام نیه‌ود. وه سه‌ر ئی هه‌مگه‌وا لاێه‌لاێه دۆنیاێگ له هه‌ست و بیر وراسی وخوه‌شی ولێقه‌ومانه و وه‌كوو پێوستیه‌ك ئڕا ئافره‌ت كورد پارێزراوه و ره‌سیه‌سه داڵگه‌یل داهاتوو.
وه واتاێگتر لاێه‌لاێه ته‌نیا ئڕا مناڵ كوڕ نه‌ۊ یه، ئی به‌رهه‌م جووانه بایه‌س دریژه بێاشتوو وبوودنه رفرنس و پرنسیپێگ ئڕا مناڵه‌یل. وه‌ێ بوونه‌وه ئافره‌ت كورد، مهكتۆخانه داناێه و چه‌ن به‌زم جووان ئڕا مناڵ دۊیه‌ت ساز كردێه و هۊرده هۊرده په‌روه‌رده‌ێ كردێه ك دریژه وه ئی هۆنه‌ره بێه‌ێد. ئافره‌ت كورد لێوا دۊیه‌ت خوهێ لاونێ:
لۊته‌وانه‌ێ زه‌رد، لۊت له‌رانه‌وه زام كۊیه‌نه و نوو، گشت كولانه‌وه
حه‌سره‌ت بكیشن پاشاهات له دۊر دۊیهتهم ره‌نگین بۊ، ئمروو كه‌ێدن سۊر
سه‌وزه وه قوربان خاڵ ماویت بام خوه‌م وه جڵه‌وكیش رێ سنجاویت بام
گووشپاره‌ێ گووشد دانه‌ی فه‌ره‌نگه وه گووران نه‌چی، گووران چه‌و ته‌نگه
خانه‌قین گیریاس، مـه‌‌نـه‌لی وازه شه‌ۊیه‌گه‌ێ دۊیهتهم ها له مه‌غازه
شه‌ۊ ئڕاد بۊرنم له تووك پیاز شاگرد له به‌غدا خه‌یات وه شیراز
داره‌گه‌ێ وه‌ر ماڵ چل چه‌قوو دێرێ بۊشنه خان دۊیهتهم ده‌زۊران دێرێ
دار بێـشكه‌گه‌ێ دار خڕنووكه خوازمه‌نیكه‌رێ پاشاێ كه‌ركووكه
وه‌فداێ ده‌مد بام،ده‌م خوو ده‌م نیه له نوقڵ و نه‌وات هۊچێ كه‌م نییه
زه‌ڕ وه پاێ ستۊن سه‌نگ بتاونوو خـه‌ڵات خـانـان هـه‌ر وه وه‌رد بـوو
سایه‌ێ ئێمامان له بان سه‌رد بوو
و هتد….
له‌سایه‌ێ لێوا باێخ دانه‌وه‌ێگ مناڵ دۊیه‌ت ره‌مز و راز لاێه‌لاێه خوه‌نین فێر بوود و ههر له میرمناڵیه‌وه ئه‌زموون خوهێ ده‌ێده وله وه‌خت وبێ وه‌خت لاێه‌لاێه ئڕا براێ خوهێ كه‌ێد ك:
ماشینێ هاتێه پـڕێ قـورووشـه بـراگـه‌م هـا لـه‌تێ مێخـه‌ك فـرووشه
ماشینێ هاتێه وه‌ره‌گه‌ێ سه‌وزه بـراگـه‌م هـا لــه‌تێ ره‌ئـیـس هـووزه
ماشێنێ هاتێه پڕێ ته‌‌خته چوو براگه‌م ها له‌تێ وه‌ره‌و مه‌شه‌د چوو
رێه‌گه‌ێ كرماشان بتاشم وه چوو ئـڕا‌ێ بـراگـه‌م هـه‌ر باێدو بچوو
رێه‌گه‌ێ كرماشان بخه‌م له كونجی براگه‌م ها ئه‌وره سێول نارنجی
داره‌گـه‌ێ وه‌ر مـاڵ شـنـه شـنـێه بۊشـنـه بـراگـه‌م وه‌خـت ژنـێه
شێوه‌ێ لاوه‌لاوه له لاێ دۊیه‌ته‌یل ئازه‌و وه جارێ گۊیه‌ڕیه‌ێد وپڕ له هه‌ست و حماسه ودلێریه وبراێ خوه‌ێان كل كه‌نه شه‌ڕ كردن ئه‌ول دۆژمنه‌یل و چالاكییان تاقی كه‌ن و اۊشن :
بـراگـه‌م هـاوه كووڵ میل مه‌سه‌وه بـه‌غـدا چۊ لـیـمـوو داد وه ده‌سـه‌وه
بـراگـه‌م هـاوه كووڵ كه‌‌‌رگه‌ده‌نه‌وه ئــه‌ســیـر ئـێـران لــه رووم سـه‌نـده‌وه
بـراگـه‌م هـاوه كووڵ كه‌‌ڵه‌شێره‌وه گل مه‌خوه‌ێ وه ناهیه‌ێ گه‌رمه‌سێره‌وه
لـاوه‌لـاوه‌گـه‌م لـاوه‌م یــارد بــوو خــوداێ بــان ســه‌ر نــگــا دارد بــوو
له به‌‌‌رزی باڵاێ له ته‌‌نگی كه‌وشێ شـه‌مـاڵ مـه‌‌‌شـانـوو بـاڵاێ بێ خه‌وشێ
هه‌م ماڵ وهه‌م مین، هه‌م مه‌كانمی مــه‌تــاێ ر‌‌نـگـاوڕه‌نــگ هــزار دانـه‌مـی
لێره پرسیارێگ دێته ئارا و ئه‌وه‌یش ئه‌وه‌سه ك لاێه‌لاێه ته‌نیا یه‌ێ به‌زمه ك دریژه دێرێ یا نه؟
راسیه‌گه‌ێ یه‌سه ک هونه‌ر ئاواز له‌و كاته‌وه ك تێكه‌ڵاو مووزیك بۊیه گۆڕانكاری فره‌ێگ تێا ر‌ۊ داێه ههرسهێ ك وه بێ هاوكاری مووزیكیش ئاواز ئڕا خوهێ چه‌ن شێوه‌ێ خوه‌نین داشتێه وهڵام ئاواز لاێه‌لاێه ههر له بنه‌ڕه‌ته‌وه دۆ جووره خوه‌نین له سهرێ بۊیه ك ئه‌وه‌یش هه‌لگه‌ردێده‌و وه نه‌‌وعیه‌تی شێعره‌گان. وه واتاێگتر لاێه‌لاێه دۆ به‌زم داشتێه یه‌كم ئهو به‌زمه ك ئڕا وه خاو كردن و لاوانن كوورپه وه‌تریاسه ك چه‌ن بڕكه‌ئیه و ریتم خاوێگ دێرێ و شێوه‌ێ تر ریتم گورجانه‌و تێكه‌ڵ وه جم جول دێرێ ك ئڕا له خاو ههڵسانن و وریا كردن بۊیه بنوو‌ڕنه ئی چه‌ن دێڕه:
ماڵه‌یله‌گه ماڵدان ئاوا كامدان كوڕه‌م گرینه زاوا
یا:
ماڵه‌یله‌گه‌ێ وه‌ر و پوشت وێژنگ بارن ئڕاێ گوشت
ته‌نیا كوڕم كه‌ڵێ كوشت
یا:
كوڕم كوڕ كوڕانه هه‌سه‌ڵ له دار بڕانه
دۊیه‌ت وه فیكه چڕانه
ریتم خوه‌نین ئیجووره لاێه‌لاێه‌ێگ وه تاقی ئڕا لاوانن نییه به‌‌ڵكم گورج وگوڵ كردنه‌وه‌ێ كوورپه‌س ئڕا له خه‌و ههڵسانن و وریا كردن. ته‌نانه‌ت ئی شێوه له لاێه‌لاێه وه‌ك په‌خشان دریژه دێرێ و ئڕا خوهێ چێرۆكێگ دپیه‌كه‌و كه‌ێد وه‌كوو:
ده‌ردت كه‌فتێه له هازم هـه‌‌فت ژن ئـڕاد بـخوازم
یه‌كێ به‌‌گله‌ربه‌گی بـوو یه‌كێ هووماێ په‌ری بوو
یـهكێ دڕێ له گووشـێ یـهكـێ مـانـگـا بـدووشـێ
یــه‌كــێ نــازار بــاوان یـهكێ كوورپـه لـه داوان
یه‌كێ چه‌رمێ ده‌س ئه‌ولس یـهكـێ كـوور پـه‌تـگ رس
نموونه‌ێ ئی چێرۆكه شێعر له لاین داڵگه‌یل سه‌رده‌شت لێواسه :
رۆڵــه بـژیـم بـمـیـنم حـه‌وت ژنـانـت بـۆدێـنم
یه‌كیان توركی ته‌ماشا یه‌كـیان دوخته‌ری پاشا
یه‌كیان نه‌رمی نێو نوێنێ یـه‌كـیان نـانـی بته‌پێنێ
یه‌ك ههر ئاو بۆ بێنێ یه‌ك ههر مه‌شكه‌‌ی بژێنێ
یا داڵگه‌یل سنه‌ئی ئی چێرۆكه لێوا اۊشن :
رۆڵه ههفت ژنێ بۆ بخوازم یـهكێ بـه‌گله‌ربه‌گی بوو
یـهكێ دوخت خانله‌ری بوو یه‌كێ ئیسمی په‌ری بوو
یـهكێ دۆڕ بـوو له گووشه یـه‌کـێ مـانـگا بـدووشه
یـهكـێ قـالـی بـبـافـه یـهكێ خـه‌سێوره مه‌وافه
یا داڵگه‌یل مه‌ریوانی ئڕا وریا كردن كوورپه‌گه‌یان اۊشن :
ههر كهس هه‌سی له‌م وێنه خوا گیان تۆ لێی مه‌سێنه
ههر كهس نیه‌سی له‌م وێنه خوا گیان تۆپێی بنوێنه
قوربانت بم هه‌میشه گه‌رده‌ن گوڵاوی شیشه
خوا بمكا به‌تووتی قه‌پێ بگرم له لووتی
هه‌توول هات هه‌توول چوو هه‌توول گوڵی عه‌مبه‌ر بوو
شێوه‌ێگتر له لاێه‌لاێه، وهكار بردن وشهێ ریتیمكه. واته داڵگ كورد وه شێوه‌ێگ ریك وپیك وجووان ته‌نیا ئه‌ول وشه گه‌مه‌‌كه‌ێد. وه‌كوو:
خش خش خش نه‌رمه یه چۊهاتیه وه‌ێ گه‌رمه
ده‌ردت وه‌بان ئی سه‌رمه
نانت نه‌ۊ ، ئاوت نه‌ۊ كاڵێ له باوانت نه‌ۊ
خه‌پڵه خه‌پانێ گردگه ده‌م له مه‌مانێ گردگه
خه‌پڵه خه‌پانێ خوه‌مانه نیه‌مه‌ێ وه ده‌س بێگانه
نموونه‌ی ئی شێوه لاێه‌لاێه له سنه لێواسه:
خه‌په نان خه‌په دوو خه‌په پڵاوی عه‌نبه‌ر بوو
كش كش کش وه باڵای تۆ تۆپی زه‌ری كه‌وای تۆ
نینی نینی نیگه‌ڵه كوڕه‌كه‌م فێرێ باخه‌ڵه
یا داڵگێگ ئڕاێ دۊیه‌ته‌گه‌ێ اۊشێ :
خش خش خش،خش پیلانه كچمان خه‌ڵكی گه‌یلانه
وه‌ی وه‌ی وه‌ی وه‌ی به‌ڕێزه كچمان خه‌ڵكی ته‌ورێزه
به‌ھ به‌ھ به‌ھ به‌ھ چ جوانه كچمان خه‌ڵكی تارانه
چ جووان و ورد و مرده كچمان جوان و كورده
وه هه‌‌رحاڵ لاێه‌لاێه بریتیه له مه‌‌كتۆخانه‌ێگ ك ماموستاێ ئی مهكتۆخانه نه ته‌نیا شاره‌زاێ شێعر و مووسیقیه، به‌‌ڵكم وێنه‌كیش ته‌ڕده‌سێگه وزمانه‌وان ته‌‌‌ڕزووانێگه ك شانۆگه‌ری زانێ وخوێند‌‌وار خوهێ له دۆنیاێ بێده‌نگی و كڕ ومات به‌ێدنه دۆنیاێ پڕ له خوه‌شی و مرۆڤایه‌تی.
سڵام و سپاس ئەڕا خزمەتەیل گەوراتان وە کوردسان، پرسیارێگ دیریم ئەڕا وەجای لایە لایە نۊسن لاێە لاێە، مەگەر ێ حەرف دەنگدارێگ نییە ئەڕا وەجای حەرف نیمە دەنگدار ی دنۆسنەی. یا مەسەڵەن: شارەزاێ وەجای شارەزای. دوبارە مەمنوون.