زمان چییە؟ / نووسینی: سەعید الغانمی

وەرگێڕانی: د.دانا ئەحمەد مستەفا *

سوسێر شۆڕشی كوبرنیكی لە زماندا هەڵایسان، كاتێك كە پێناسی كرد بەوەی كە «سیستمێكە لە ئاماژە(۱)».

تێڕامان لەو شتانەی كە زمان پەیان پێدەبات لە ئاوێتە بوون و فرەیی جۆرەكان وای لە سوسێر كرد كە هەوڵبدات بۆ پۆلێنكردنی ئەم ئاڵۆزییە سەیرە و هەڵهێنجانی ئەوەیكە دەكرێ ببێتە بابەتی توێژینەوەی زانستی. چونكە زمان، لە یەكەم دیقەتدا، وەك ئەو ئارایە دەردەكەوێ كە ناتوانرێ پۆلێن بكرێ، لە بەشێكیشیدا دەگەڕێتەوە بۆ تاكگەرایی و سۆسیۆ و سایكۆ و فیزلۆژی  و فیزیاوی. بۆیە دەبوو سوسێر هەموو ئەم ئاستە ئاڵۆزاوانە پاكسازی بكات و دەست بخاتە سەر بابەتی كۆمەڵایەتی پوخت كە شایستەی توێژینەوەیە بەو پێیەی شتێكی بابەتییە. و هەروەها دەبوو وریای دوالیتی زمان و قسەكردن بێت. چونكە زمان، هەر زمانێك بێت، بەچەمكە گشتییەكەی، لە دوو رووكاردا رۆدەچێت كە دەكرێ بە جیا لێیان بكۆڵینەوە، ئەگەرچی ئەوكارە شتێكی ئەستەمە لەڕووی پراكتیكییەوە، ئەوانیش دوانەی زمان و قسەكردنە. زمان كۆی یاساگەل و نەریتە كۆمەیەتییەكانە كە كۆمەڵی زمانەوان دەیخولقێنن و تاك ناتوانێ بە تەنها دروستی بكات یان تەوەرسازی بكات. پرۆسەی قسەكردن بریتییە لە هەڵبژاردنی بە ئاگا و سیستمێكی تاكی ئازادە لە نەریتەكانی دامەزراوەی زمان. زمان پەیمانێكی كۆمەڵایەتییە كە تیایدا تاكەكان كۆك دەبن لە چوار چێوەی دامەزراوەیەكی زمانەوانیدا، پرۆسەی قسەكردنیش كردەیەكی ئازادانەیە كە تیایدا تاكی قسەكەر دەچێتە نیو كۆوە و سیستمێكی تایبەت بۆ خۆی فەراهەم دەكات كە بۆ خۆی سیستمێكی رەمزی  بەكاریدەهێنێ بۆ گوزارشتكردن لە بیرۆكەكەی. لێرەوە زمان دامەزراوەیەكە بەبێ كردار، لە كاتێكدا قسەكردن سیستمێكی كردەییە. زمان رووتەواڵەیەكی زانستییە كە دەكرێ قەتیس بكرێ، لە كاتێكدا زمان پیادەكردنێكە سنووری نییە.

بەڵام نە زمانی بێ قسە هەیەو نە قسەی بێ زمانیش. چونكە زمان هەمیشە پێویستی بە قسەكردنە بۆ دەرخستن و ئاماژە بۆ كردنی. قسەكردنیش پێویستی بە زمانە كە لێی هەڵهێنجێ و خۆی دروست بكات. هەردووكیشیان لە پەیوەندییەكی ئاڵوگۆڕی بەردەوامدان لەگەڵ یەكتردا.

بۆ جیاوازیكردن لە نێوان زمان و قسەكردندا، رەنگە نموونەیەكی تر رێنموونیمان بكات لە جیاوازیكردن لە نێوان دەنگسازی یان فۆنۆتیكا و زانستی سیستمی دەنگی یان فۆنۆلۆژیا، بۆ نموونە پیتی نونی عەرەبی فۆنیمێكی تاكە كە دەنگسازی لێی دەكۆڵێتەوە بەو پێیەیكە دەنگێكە جیاكارییەك دەنێتەوە لە واتادا كە جودایە لە گشت فۆنیمە عەرەبییەكانی دیكە. بۆ نموونە كاری (نال) جودایە لە (مال) و (سال)(مەبەست دەنگی نونە كە یەك دەنگە و بەڵام لە كۆی وشەكەدا واتای وشەكە دەگۆڕێت-وەرگێڕ).. یان لە شتەكانی تر، خۆ ئەگەر پیتی نون چووە ئەو جێگەیە ئەوا ئەوانی تر بێ بایەخ دەبن. كەچی لە سیستمی دەنگیدا دەبینین كە ئاڵوگۆڕكردنی پیتی نون لە وشەی (تنقیط)دا بە نونی وشەی (ینفی) هیچ جیاكارییەك ناگەیەنێ لە واتادا، وێڕای ئەوەی ئەم دوو نونە زۆر لە یەكتر جودان لە رووی گۆیاوە، بەبێ ئەوەی ئەم جیاوازییەیان ببێتە هۆی گۆڕینی واتا. كەواتە دەتوانین بڵێین زمان دەمانخاتە بەرانبەر هەڵبژاردنی ئاڵوگۆڕكاریی لە نێوان فۆنیمەكاندا لە كاتێكدا كە قسەكردن دەمانخاتە بەرانبەر دابەشكردنی تەواوكاریی نێوان هەزاراندا.

یەكێكی تر لە پراكتیزەكانی دیكە بۆ جیاكاری لە نێوان زمان و قسەكردندا لە شیعریەتدا بریتییە لە جیاكاری لە نێوان ئەوەی میراتە و ئەوەی كە مەوهبەی تاكە، چونكە دەنگی شاعیران دەچێتە نێو سیستمێكی گشتییەوە كە دەتوانین ناوی بنێین بە بلیمەتی زمانەوانی لەگەڵ ئەوەیكە هەر یەكەیان لەگەڵ ئەویدیكە جیاوازن بەوەی كە سیفاتگەلی جیاكەرەوەی خۆیان هەیە.

 بەم شێوەیە ئیمرئوالقیس و موتەنەبی و سەیاب و مەحمود دەروێش هاوبەشن لە نەریتەكانی هەمان زماندا، بەڵام جیاوازن لە پراكتیككردنی نموونە قسەییەكاندا كە هەریەكە و جودایە لەویتر.

سوسێر و دواتریش سابیر، جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە، كە زمان دامەزراوەیەكی ناهەستییە، كە مرۆڤ ناچار دەكات بۆ ملكەچ كردن بۆی، و ئەوانەی دەوروبەری چوارچێوەیەكی رۆشنبیریی گشتگیری بۆ دادەنێن كە هەموو ئەندامانی گروپی زمانەوانییەكانی دەچنە ژێر. یەكێك لەو دەرئەنجامانەی لێی كەوتەوە بریتی بوو لە گشتاندنی ئەو باسەبوو لە كایەگەلێكی خوێندندا هەتا ئەوەی شتراوس گەیشتە ناهەستی بونیادی ئەنترپۆلۆژی، و یەكێك لە بۆچوونەكانی ئەوەبوو كە «ناهەست ناوەرۆكەكان نییە بەڵكو شكڵەكانە، واتا ئەركی هێماگیرییە، ئەم بیرۆكەیەش نزیكە لە لەوەی لاكانەوە كە پێی وایە خودی ئارەزوو بونیادگیرە وەك سیستمێك لە واتاكان، ئەمەش ئەو شتەبوو كە بووە هۆی، یان پێویستە ببێتە هۆی پەسنكردنی خەیاڵی دەستەیی لە میانەی جۆر و ئەركەكانییەوە، نەك بە هۆی بابەتەكانییەوە». با بە چۆنییەتییەكی گشتگیرتر بەڵام روونتر بڵێین: بەهۆی ئاماژەكانییەوە، نەك بە هۆی واتاكانییەوە(۳)». كەواتە ناهەست لە زماندا سەقامگیر دەبێت نەك لە قسەدا، مادەم زمان دامەزراوەیەكی ئیلزامییە و قسەكردنیش هەڵبژاردەیە لێی، ئەگەرچی ئەم ئاستە ناكرێ جودا بكرێنەوە. خۆ ئەگەر بمانەوێ ئەمە كێشكەینە نێو شیعرەوە ئەوا رەنگە راست بێت كە بڵێین: ناهەست ئەوەیە كە دەكەوێتە ژێر چەتری بەشە گشتییەكەوە لە جێماوەی دەستەیی و بلیمەتی شكڵیی زمانەوە، نەك لە شێوازی تاكی شاعیرێك یان ئەویتر. كەواتە ناهەست لە ئاماژەكاندایە نەك لە واتابەخشەكان، یان لە سیستمی هێماییدایە نەك لە پەیامەكان.

سوسێر سوسەی كردوە بۆ توانستی زمان كە دەبێتە نێوەند لە نێوان زیهن و جیهانی دەرەوەدا. ئەگەرچی ئەم تیۆرە هەر لە كۆنەوە زانراوە و فەیلەسوف و بیریارە یەكەمینەكان چوونەتە نێو باسی پەیوەندی ناوەكان بە شتەكانەوە، هەر لە ئەفلاتونەوە هەتا ئیبن جنی، ئەوەندە نەبێت كە سوسێر و رتشاردز و ئۆغدن هەڵاوێردەن لەم بارە.

سوسێر وای بۆ دەچێت كە ئاماژەی زمانەوانی لە دوو رەگەز پێك دێت كە بریتین لە ئاماژە و ئاماژە بۆ كراو، یان وێنەی دەنگی و چەمكەكەی. هەردووكیشیان بە رایەڵەیەكی وابەستەیی دەروونی بەیەكەوە بەستراون. چونكە چەمكە وێناییەكان هەریەك لە دەنگە دەچووەكان و ئەو جیهانەی دەریشەوە كە باسی لێوەكات، پێچەوانە دەكاتەوە. دوو سیفەتی جەوهەریشی بۆ ئەم ئاماژەیە داناوە، ئەوانیش: هەڕەمەكی و هێڵگیریی.

هەرمەكی واتا هیچ پەیوەندییەكی ناوەكی نییە لە نێوان ناو و ئەوەیكە ناونراوە. بیرۆكەی (أخت) كە ئەركێكی ئاماژەیی لە خۆ دەگرێ لە زمانی عەرەبیدا هیچ وابەستەییەكی نییە لەگەڵ بەدوایەكداهاتنی دەنگیی پیتەكاندا (أ-خ-ت)، ئەم بیرۆكەیە دەكرێ بە دەنگگەلێكی زۆر گوزارشتی لێبكرێ، و روونترین بەڵگەش لەسەر ئەوە بریتییە لە زمانە جیاوازەكان، لە زمانی عەرەبیدا (أخت)ە لە ئینگلیزیدا (sister)ە لە فەرەنسیدا (soeur)ە لە كوردیدا (خوشك)ە.. هتد.

ریتشاردز و ئوغدن ئەم سیفەتە بە هێڵكاریەك شیكدەكەنەوە كە ناویان ناوە (سێگۆشەی واتایی). كە تیایدا هێما رەگەزی زمانی دەنوێنێ-وشەیەك بێت یان رستەیەك.. هتد- و ئاماژەبۆكراویش بابەتە دەرەكییەكە دەنوێنێ لە جیهانی بابەتی ئەزموونی، ئاماژەكە یان بیرۆكەكە وێناكردنەكە دەنوێنێ. بەپێی ئەوەی ئەم دوو بیریارە بۆی دەچن هیچ وابەستەییەكی راستەوخۆ نییە لە نێوان هێما و ئاماژەبۆكراودا نییە (واتا لە نێوان زمان و جیهانی دەرەوەدا(۴) بیرۆكە یان ئاماژە بۆ كراوهێما بەچاوپۆشین لەو كێشە راڤەكارییانەی ئەم وێناكردنە لە خۆی دەگرێ، لەگەڵ ئەوەشدا دەمانگێڕێتەوە بۆ پێكهاتەی زمان كە بوونی تایبەتمەندی سروشتی یان گشتگیریی بۆ شتەكان رەتدەكاتەوە، كە ناوزەندكەدنەكەی پشتی پێدەبەستێت، جەختیش لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە واتا شكڵێكی گشتگیری نییە، بەڵكو هەمیشە تایبەتییە، بەواتای بەتێكڕایی بەراوردناكرێ بە وشە و رستەكان، بەڵكو بەم و بەو لە وشە و رستەكان.

بەڵام هەرگیز ئاماژەكان بە تەنها نابن بەڵكو لە سیاقێكی دیاریكراودا دەبن. و وابەستەی سەرجەم ئاماژەكانی تر دەبن كە پێش یان پاشیان دەكەون لە رستەدا بە پەیوەندییەكی شوێنكەوتەیی كە بریتییە لە پەیوەندی ئامادەگی، هەروەك وابەستەی سەرجەم ئەو ئاماژانەشە كە ناكەونە نێو رستەكە یان پەیامەكە بە پەیوەندییەكی ئاڵوگۆڕكراو، كە ئەویش پەیوەندی نائامادەگییە. وشەی (پیاو) لە رستەیەكی وەك (پیاوەكە هات) وابەستەی پەیوەندییەكی شوێنكەوتییە لەگەڵ وشەی (هات)دا و هەروەها وابەستەی پەیوەندییەكی ئاڵوگۆڕە لەگەڵ وشەی (كوڕ) و (پاس)دا. چونكە دەكرێ بڵێن (كوڕەكە هات) یان (پاسەكە هات) بەڵام ناكرێ بڵێین (ئافرەتەكە هات-ئەمە زیاتر لە زمانی عەرەبیدا دەردەكەوێ كە جیاوازی دەكرێ لە نێوان نێر و مێدا-وەرگێڕ). كەواتە لە زماندا جیاوازی هەیە، نەك سنووری ئەرێنی. چونكە وشەیەكی دیاریكراو واتاكەی وەرناگرێ تەنها لە سیستمێكی گشتگیردا نەبێت كە رەونەق یان تاریكی خۆی بداتێ لە سیاقێكی دیاریكراودا.

چۆمسكی جیاكارییەكەی سوسێر لە نێوان زمان و قسەكردندا دەگەڕێنێتەوە، ئەو جیاكاری دەكات لە نێوان توانست و جێبەجێكردنی زمانەوانیدا. لە دیدی ئاڵۆگۆڕگیریی چۆمسكیدا هەنگاوی بنەواشەیی بریتییە لە دیارخستنی سێ پێكهاتەكەی سینتاكسی نوێ كە تێكڕایان پێكهاتەی واتایی، و دەنگیین، كە ئەوانیش پێكهێنی راڤەكارین، پێكهێنی سینتاكسی پێكهاتەیی كە جیادەبێتەوە لە هەردوو پێكهێنی دیكە بەوەی كە سروشتێكی داهێنەرانە یان پەیداكەری هەیە، یاسایەك لە خۆ دەگرێ بۆ پەیداكردنی كۆمەڵێك لە زنجیرەی بنچینەیی. هەروەها پێكهێنە دروستەكەرییەكان پێكهاتەی لاوەكی ئاڵوگۆڕی لە خۆ دەگرێ كە بونیادی رووكاریی دروست دەكات لە بونیادی قوڵ لە رێگەی پرۆسەیەكی رووكارییەوە كە پێی دەوترێ ئاڵوگۆڕەكان. چونكە بونیادی قوڵ بریتییە لە شوێنی چوونە نێو پێكهاتەی واتاییە، و بونیادی رووكاریش شوێنی چوونە نێو پێكهاتەی دەنگییەوەیە «وپێكهێنەری دروستكەریش یان سینتاكسی لە بنەمایەك پێك دێت بۆ دروستكردنی بونیادی قوڵ، و بەشێكی ئاڵوگۆڕكاری بۆ دەرخستنی لە بونیادی رووكاریدا. هەروەها بونیادی قوڵی رستەیەك بەرەو پێكهێنی واتای دەگوزەرێت بۆ راڤەكردنی لە رووی سیمانتیكەوە، لە كاتێكدا كە بونیادە رووكارییەكەی بەرەو پێكهێنی فۆنۆلۆژی دەگوزەرێت، و راڤەكاری فۆنەتیكی لە هەناو دەگرێ. چونكە كاریگەری دووەمینی رێساكان بریتییە لەوەیكە وێنای واتایی بەراورد بكرێ بە وێنای دەنگی.. ئەركی سەرەكی رێسای ئاڵوگۆڕكاریی لەوەدا قەتیس دەبێت كە بونیادی قوڵی ئەبستراكت كە گوزارشت لە ناوەرۆكی رستە دەكات بگۆڕێ بۆ بونیادێكی رووكەشی دیاریكراو كە شكڵەكەی پێ دەبەخشێت(۵)».

كەواتە سینتاكسی ئاڵوگۆڕكاریی جودایە لە سینتاكسی بونیادی لەوەدا كە (سینتاكسی ئاڵوگۆڕكاری لە رستەوە دەست پێدەكات بەو پێیەی بچووكترین یەكەی شیكارییە لە زماندا لە كاتێكدا بونیادگەرەكان وا دڕواننە وشە كە بچووكترین یەكەی شیكارییە. ئەمەیە كە رێگە بە ئاڵوگۆڕخوازان دەدات سەر لە نوێ چاوبخشێننەوە بە واتادا و سەنگ بۆ زۆرێك لە چەمكە زمانەوانییە كۆنەكان بگەڕێننەوە وەك سەلیقە و گشتگیریی زمانەوانی و داهێنان و شتی تر. ئەگەرچی سینتاكسی پەیداكەر رێگە بە شیكاركردنی زمان دەدات بەشێوەی بەدوایەكدا هاتن، بەڵام لێكۆڵینەوەی شێوەزار و زمانە لقییەكان بەشێوەی هاوكاتی، چەسپاندنێكی تری وەرگرتووە، چونكە بە جەختكردنەوەی لە پەیداكردن و دانانی بە بەردی بناغە لە زماندا وایكردوە كە پێویستی لێكۆڵینەوەی زمان بچەسپێت لە رووی توانستی قسەكەر لەسەر داهێنانی. چونكە تەنها تێگەیشتن بەس نییە بۆ كۆنترۆڵكردنی زمان. مادەم پەیداكردن، نەك تێگەیشتن، رەگەزێكی بنچینەیی بێت تیایدا. لێرەوە پێویستی ئەوە دێتە گۆڕێ كە پشت بە قسەكەرێك ببەسترێ كە زمانی توێژراوی زمانی دایكی بێت، و هەروەها پێویستی ئەوەی كە وا تەماشای شێوەزار بكرێ كە زمانێكی لقییە.

۱-fredinand de Saussure: course in general linguistics  p. 10

۲-edward sapir: language p. 17

الترجمە العربیە: د.یوئیل عزیز یوسف ص۲۸

۳-رولان بارت: مبادئ علم الدلالە ص۴۹

۴-richrds and ogden: the meaning of meaning

۵-noam Chomsky: acpect of the theory of syntax> p. 135